1837-1885

A persoalidade máis relevante da literatura galega moderna, naceu ás catro da madrugada do día 24 de febreiro de 1837.
[…]
En 1856, Rosalía trasládase a Madrid , onde reside na casa dunha curmá súa; e alí, na capital do reino,contrae matrimonio o ano 1858 con don Manuel Martínez Murguía, escritor e periodista, fillo dun farmacéutico compostelán e futuro historiador e patriarca da cultura galega.
A vida de Rosalía desenrólase a partir deste momento en variedade de escenarios. Localidades de Galicia: Santiago, A Cruña, Lestrove…Terras distantes da súa: Madrid, Simancas. O matrimonio tivo sete fillos. Non houbo sucesión de ningún. Hoxe, pois, non existen descendentes da nosa escritora.
Rosalía morreu na casa do lugar da Matanza, na parroquia de Iria, onde hoxe o Patronato que edita este libro ten establecido un Muséu, centro de pelerinaxe dos devotos rosaliáns. A data da morte é o 15 de xulio de 1885. Foi sepultada no cimeterio da Adina, que ela cantara en fremosísimos versos; pero o 25 de maio de 1891 os seus restos foron trasladados á antiga eirexa conventual de Santo Domingo, en Compostela.
En 1857 publica en Madrid a súa primeira obra: un libriño de poemas que leva o tíduo de La Flor. Unha vez casada, parez renunciar á publicidade literaria. En 1863 consagra á súa nai morta os versos A mi madre, reunidos noutro opúsculo de tirada reducida a cincuenta ejemplares que adica aos seus amigos. Pero Murguía impulsáraa a escribir e a permitir a impresión dos Cantares Gallegos (Vigo, 1863), nos que desenrola motivos da poesía popular do seu país. O grande suceso deste libro, primeira obra maestra do rexurdimento das letras galegas no século XIX, move a Rosalía a compor e dar ao prelo o s volume de verso do seu segundo e derradeiro volume de versos galegos, Follas Novas (Madrid, 1880), no que atinxe o cume do lirismo suxeitivo, sin que falten nel poemas de carácter costumista e inspirados nos problemas sociais da nosa terra, especialmente o problema da emigración.
En 1884 Rosalía publica En las Orillas del Sar, obra coa que se pecha o ciclo da súa bibliografía. Este libro de versos había disfroitar dunha sona póstuma estraordinaria, constitui a súa aportación máis destacada á literatura en lingua castelá. […]

Santiago, 30 nadal 1972
R. Carballo Calero

Nota Editorial do libro: Poesías
(Cantares Gallegos, Follas Novas, En las orillas del Sar )
Edición preparada pola Cátedra de Lingüística
e de Literatura Galega
da Universidade de Santiago.

PATRONATO ROSALÍA DE CASTRO, 1973

Obra poética:

• Cantares gallegos, 1863

• Follas Novas, 1880

• En las Orillas del Sar, 1866 ?

Obra prosística en castelán:

• Lieders, 1858
• La hija del mar, 1859

• Destaca el prólogo de la novela, donde la autora, defiende los derechos de la mujer en la vida intelectual. Cita predecesoras destacadas tanto del mundo de las artes como de la política, incluyendo algunos ejemplos de mujeres luchadoras, reformadoras y poderosas en diferentes ámbitos de la vida pública. Tal como la define la catedrática Pilar García Negro, Rosalía fue una «feminista en la sombra» que reivindicó el papel de las mujeres en un momento muy complicado.
• Flavio, 1861​
• El caballero de las botas azules, 1867, considerada por la crítica la más interesante de las novelas de Rosalía y calificada por esta como un «cuento extraño», constituye una enigmática fantasía satírica en la que la escritora gallega expone un surtido de relatos de corte lírico-fantástico con trazos costumbristas que tiene el objetivo de satirizar tanto la hipocresía como la ignorancia de la sociedad madrileña. Confluyen en su composición elementos provenientes de dos campos, como son la libre imaginación (influencia de E. T. A. Hoffmann) y la sátira realista de costumbres.
• Las literatas, 1866
• El cadiceño, en 1866
• Ruinas, 1866
• El primer loco, 1881
• El domingo de ramos, 1881
• Padrón y las inundaciones, publicado en La Ilustración Gallega y Asturiana, el 28 de febrero y el 8, 18 y 28 de marzo de 1881
• Costumbres gallegas, 1881

REXURDIMENTO DAS LETRAS GALEGAS

Coa publicación de Cantares gallegos en el año 1863 comezou o Rexurdimento das letras e da historia da literatura gallega. Cun ousado exercicio lingüístico e literario, a escritora deu prestixio ao galego como lingua literaria. Este idioma servira no medioevo para a la lírica galaicoportuguesa para despóis ficar no esquecemento. Foi Rosalía, coa súa poesía quen reivindicou o seu uso. Ademáis, por medio dos temas tratados en Cantares gallegos, Rosalía outorga a súa obra un carácter sociopolítico reflectindo as duras , as ínfimas condicións nas que se atopaba a sociedade rural galega, ao mesmo tempo que reivindica a lingua galega fronte ao castelán, a Galiza fronte ao resto de España. Pódese dicir que Rosalía defendeu e redescubriu a la cultura e a identidade galegas, esquecidas pola ideoloxía centralista estatal. A pegada de Cantares gallegos ficou en posteriores producións literarias asi como no mesmo pobo galego, que se viu reflectido na obra rosaliana tomando concencia da súa propia dignidade. O suceso do libro debeuse á estraordinaria, a fonda conexión que existíu entre a escritora e as xentes, chegándose ao extremo de que o pobo asumiu un grande número de poemas, estrofas como versos comunitarios.

DÍA DAS LETRAS GALEGAS

Foi precisamente, un 17 de maio de 1863 ,cando se lle entregou a Juan Campanel o manuscrito rosaliano de Cantares Gallegos. Por iso, cen anos despóis, no centenario da publicación pola imprenta Campanel de Vigo, de Cantares gallegos, a Real Academia Galega propuxo este día para celebración da literatura en galego: 1963, nesta primeira edición, adicado a Rosalía de Castro.

Escolla poética, en galego:

X

Unha vez tiven un cravo
cravado no corazón,
i eu non me acordo xa si era aquel cravo
de ouro, de ferro ou de amor.
Soio sei que me fixo un mal tan fondo,
Que tanto me atormentóu,
Que eu día e noite sin cesar choraba
Cal chorou Madanela na Pasión.
“Señor, que todo o podedes
-pedinlle una vez a Dios-“
daime valor para arrincar dun golpe
cravo de tal condición”
E doumo Dios, e arrinqueino;
mais…¿quén pensara…? despóis
xa non sentín máis tormentos
nin soupen qué era delor;
soupen só que non sei qué me faltaba
en donde o cravo faltóu,
e seica, seica tiven soidades
daquela pena…¡Bon Dios!
Este barro mortal que envolve o esprito
¡quén o entenderá, Señor…!

Follas Novas, 1880

   31

Cando a luniña aparece
i o sol nos mares se esconde,
todo é silencio nos campos,
todo na ribeira dorme.
Quedan as veigas sin xente,
sin ovelliñas os montes,
a fonte sin rosas vivas,
os árbores sin cantores.
Medroso o vento que pasa
os pinos xigantes move,
i á voz que levanta triste
outra máis triste responde.
Son as campanas que tocan,
que tocan en sons de morte,
i ó corazón din: “N´olvides
ós que para sempre dormen”.

¡Qué triste! ¡Qué hora tan triste
aquela en que o sol se esconde,
en que as estreliñas pálidas
tímidamente relosen!
Aló as montañas confusas
de espesas niebras se croben,
i a casa branca en que el vive,
en sombra espesa se envolve.
En vano miro e máis miro,
que os velos da negra noite
entre ela i os meus olliños
traidoramente se poñen.
¿Qué fas ti mentras, meu ben?
Dime dónde estás, en dónde,
que te aspero e nunca chegas,
que te chamo e non respondes.
¿Morreches, meu queridiño?
¿O mar sin fondo tragóute?
¿Leváronte as ondas feras
Ou te perdeches nos montes?
Vou perguntando ós airiños,
Vou perguntando ós pastores,
Ás verdes ondas pergunto
E ninguén ¡ai!, me responde.
Os aires mudiños pasan,
Os pastoriños non me oien,
I as xordas ondas fervendo
contra os penedos se rompen.
Mais ti non morreche, ingrato,
nin te perdeches nos montes;
ti, quisáis, mentras que eu peno,
dos meus pesares te goces.
¡Coitada de min! ¡Coitada!
Que este meu peitiño nobre
foi para ti deble xunco
que ó menor vento se torce.
¡I en recompensa ti olvídasme!
Dasme fel e dasme a morte…
¡Que éste é o pago, desdichada,
que á que ben quer dan os homes!
Mais ¡qué importa!, ben te quixen…
Querreite sempre…Así compre
A quen con grande firmesa
Vidiña i alma entregouche.

Aí tes o meu corasón,
Si o queres matar ben podes:
pero, como estás ti dentro,
tamén, si ti o matas, morres.

Cantares Gallegos, 1863

Cantan os galos pra o día

-Cantan os galos pra o día;
érquete, meu ben, e vaite.
-¿Cómo me hei de ir, queridiña;
cómo me hei de ir e deixarte?

-Deses teus olliños negros
como doas relumbrantes,
hastra as nosas maus unidas
as bágoas ardentes caen.
¿Cómo me hei de ir si te quero?
¿Cómo me hei de ir e deixarte,
si ca lengua me desbotas
e co corasón me atraes?
Nun curruncho do teu leito
cariñosa me abrigaches;
co teu manso caloriño
os fríos pes me quentastes;
e de aquí xuntos miramos
por antre o verde ramaxe
cál iba correndo a lúa
por enriba dos pinares.
¿Cómo queres que te deixe?
¿Cómo, que de ti me aparte,
si máis que a mel eres dulce
e máis que as froles soave?

-Meiguiño, meiguiño, meigo,
meigo que me namoraste,
vaite de onda min, meiguiño,
antes que o sol se levante.

-Aínda dorme, queridiña,
antre as ondiñas do mare;
dorme por que me acariñes
e por que amante me chames,
que sólo onda ti, meniña,
podo contento folgare.

-Xa cantan os paxariños.
Érguete, meu ben, que é tarde.

-Deixa que canten, Marica;
Marica, deixa que canten…
Si ti sintes que me vaia,
eu relouco por quedarme.

-Conmigo, meu queridiño,
mitá da noite pasaches.

-Mais en tanto ti dormías,
contentéime con mirarte,
que así, sorrindo entre soños,
coidaba que eras un ánxel,
e non con tanta pureza
ó pe dun ánxel velase.

-Así te quero, meu ben,
como un santo dos altares;
mais fuxe…, que o sol dourado
por riba dos montes saie.

-Iréi; mais dáme un biquiño
antes que de ti me aparte,
que eses labiños de rosa
inda non sei cómo saben.

-Con mil amores cho dera;
mais teño que confesarme,
e moita vergonza fora
ter un pecado tan grande.

-Pois confésate, Marica,
que, cando casar nos casen,
non che ha de valer, meniña,
nin confesores nin frades.
¡Adiós, cariña de rosa!

-¡Raparigo, Dios te garde!

Cantares gallegos, 1863

O toque da alba

Da catedral campana
grave, triste e sonora,
cando ó raiar do día
o toque de alba tocas,
no espazo silencioso
soando malencónica,
as túas badaladas
non sei que despertares me recordan.

Foron algúns tan puros
coma o fulgor da aurora,
outros cal a esperanza
que o namorado soña,
i á derradeira inquietos,
mitá luz, mitá sombras,
mitá un pracer sin nome,
e mitá unha sorpresa aterradora.

¡Ai! que os anos correron
e pasaron auroras,
e menguaron as dichas,
e medrano as congoxas.
E cando ora, campana,
o toque de alba tocas,
sinto que se desprenden
dos meus ollos bagullas silenciosas.

¡Qué xorda e tristemente,
que pavorosa soas
no meu esperto oído,
mensaxeira da aurora,
cando ó romper o día
pausadamente tocas…!
¿En donde van aqueles
despertares de dichas e de groria?

Pasaron para sempre;
mais ti, grave e sonora,
¡ai!, ó romper o día,
ca túa voz malencólica
vés decote a lembrarnos
cada nacente aurora;
e parece que a morto
por eles e por min a un tempo dobras.

Da catedral campana
tan grave e tan sonora,
¿por que a tocar volveches
a ialba candorosa
desque eu houben de oirte
en bagullas envolta?
mais ben pronto…, ben pronto, os meus oídos
nin te oirán na tarde nin na aurora.

¡Mar!, cas túas augas sin fondo,
¡ceo!, ca túa inmensidá,
o fantasma que me aterra
axudádeme a enterrar.
É máis grande que vós todos,
e que todos pode máis…;
cun pe posto onde brillan os astros,
e outro onde a cova me fan.

Impracabre, burlón e sañudo,
diante de min sempre vai,
i amenaza perseguirme
astra a mesma eternidá.

Cava lixeiro, cava,
xigante pensamento,
cava un fondo burato onde a memoria
do pasado enterremos.
¡Á terra cos difuntos!
¡Cava, cava lixeiro!
E por lousa daraslle o negro olvido,
i a nada lle darás por simiterio.

Cando penso que te fuches,
negra sombra que me asombras,
ó pe dos meus cabezales
tornas facéndome mofa.
Cando maxino que es ida,
no mesmo sol que te amostras,
i eres a estrela que brila,
i eres o vento que zoa.

Si cantan, es ti que cantas;
si choran, es ti que choras;
i es o marmurio do río,
i es a noite , i es a aurora.
En todo estás e ti es todo,
pra min i en min mesma moras,
nin me abandonarás nunca,
sombra que sempre me asombras.

Follas Novas, 1880

A xustiza pola man

Aqués que ten fama de honrados na vila
roubáronme tanta brancura que eu tiña,
botáronme estrume nas galas dun día,
a roupa decote puñéronma en tiras.

Nin pedra deixaron, en donde eu vivira;
sin lar, sin abrigo, morei nas curtiñas,
ó raso cas lebres dormín nas campías;
meus fillos… ¡meus anxos!… que tanto eu quería,
¡morreron, morreron, ca fame que tiñan!
Quedei deshonrada, murcháronme a vida,
fixéronme un leito de toxos e silvas;
i en tanto, os raposos de sangue maldita,
tranquilos nun leito de rosas dormían.

-Salvádeme, ¡ouh, xueces!, berrei… ¡Tolería!
De min se mofaron, vendeume a xusticia.
-Bon Dios, axudaime, berrei, berrei inda…
Tan alto que estaba, bon Dios non me oíra.

Entonces cal loba doente ou ferida,
dun salto con rabia pillei a fouciña,
rondei paseniño… ¡Ne-as herbas sentían!
I a lúa escondíase, i a fera dormía
cos seus compañeiros en cama mullida.

Mireinos con calma, i as mans estendidas,
dun golpe, ¡dun soio!, deixeinos sen vida.
I ó lado, contenta, senteime das vítimas,
tranquila, esperando pola alba do día.

I estonces… estonces, cumpreuse a xusticia:
eu, neles; i as leises, na man que os ferira.